پیشرفت و اهمیت ایده آل از نگاه شهید بهشتی

بدون شک شهید بهشتی یکی از متفکرین تاریخ تشیع به شمار می رود که اندیشه ورزیشان مناسب با اعمالی بود که در جامعه انجام می دادند. سلوک فکری ایشان نیز چه پیش از انقلاب و چه پس از آن، بر اساس منطق، خرد و بر پایه ارزشهای دینی بوده است.
به رغم اینکه طرح نظریه پیشرفت همواره با نقد نگاه های مدرن به توسعه و پیشرفت در جوامع اسلامی و غیر غربی همراه است، اما نمی توان منکر توسعه در این جوامع شد.

در این میان، شهید بهشتی با نگاهی آسیب شناسانه تلاش دارند تا نگاه ها را از مساله ی نقد غرب به نهضت اسلامی سوق دهند. نقطه برجسته در افکار ایشان این است که تلاش کردند تا یک الگوی پیشرفت را در مقابل الگوهای مدرن طرح ریزی کرده و معتقد بودند که لازمه یک نهضت، داشتن یک ایده آل است تا معیاری برای سنجش حرکت آن نهضت گردد. آنچه ایشان در این زمینه می گوید این است که «مدینه فاضله، انسان ایده آل و جامعه ایده آل در همه نهضت ها خودبخود ایده آل است و ایده آل می ماند اما عرض کردم به ایده آل نرسیدن غیر از ایده آل نداشتن است… می گوید ما می خواهیم بکوشیم تا جامعه ما از دو درصد خوبی به سه درصد خوبی برسد معلوم می شود خوبی صد درصد است یعنی برای خوبی یک درصدی در نظر می گیرند که بر فرض الان جامعه ما دو درصد دارد می خواهیم بکوشیم سه درصد شود. پس باید جامعه یک حرکت ایده آل داشته باشد. بدون وجود ایده آل، تنظیم کردن نقشه حرکت اصلا معنی ندارد ولی ممکن است از همان اول بدانیم هرگز به آن ایده آل نمیرسیم. با اینکه می دانیم هرگز به آن ایده آل نمیرسیم طرح ایده آل لغو نیست بلکه کاملا بجاست. چون مادون ایده آل را وقتی می خواهیم با درصد بسنجیم باید با ایده آل بسنجیم و الا اصلا سنجش از بین می رود.»

البته باید دقت شود که مفهوم ایده آل از نظر ایشان ناظر بر پیشرفت و الگویی برای پیشرفت است. در نتیجه توجه به ایده ال و داشتن یک الگوی پیشرفت در نظر ایشان در نسبت با حرکت و به تعبیر دیگر نهضت قرار دارد.

توجه به این موضوع از آن جهت اهمیت دارد که آنچه که ما تاکنون به عنوان چرایی و ضرورت توجه به مساله پیشرفت به طور عمده با آن مواجه بوده ایم، تلاش در تعریف و تبیین الگوی پیشرفت در مقایسه با الگوهای توسعه مدرن بوده است که در آن پیشرفت و مدل پیشرفت متمایز از الگوهای توسعه مدرن (و عمدتا غربی) معرفی می شود و وجهی از «تمایز گذاری» حاصل می گشت. حال آنکه ایشان با طرح مساله ی پیشرفت در یک حرکت و نهضت آن را از صورت نری صرف خارج کرده و در ترکیبی از نظر و عمل بیان می کند.
البته باید در نظر داشت که ایشان چهارچوب ها و مفاهیم مدرن را نپذیرفته بلکه در جای جای سخنرانی های خود به نقد آنها پرداخته و سعی دارد در یک رویکرد اجتهادی، مفاهیم بنیادین یک نهضت و حرکت را از درون منابع دینی استخراج کند. آنچه منظور از عدم تمایز گذاری است طرح الگوی پیشرفت در برابر الگوهای توسعه ی مدرن به عنوان یک برنامه اداره کشور است. بنا بر این با توجه به نکات مذکور این سوال پیش می آید که نگاه شهید بهشتی در خصوص مساله پیشرفت نسبت به غرب چه بوده است؟

پرداختن به دیدگاه شهید بهشتی در موضوع غرب مساله ایست که لازم است به طور مجزا به آن پرداخته شود. اما با توجه به اینکه امروزه تاثیر غرب و تفکرات غربی در اندیشه ها و پیشرفت مشهود است لازم است نکات اصلی آن را مرور کرد. ایشان معتقد است که غرب جدید در برابر رویکردهای قدیمی مسیحیت ایجاد شد. در گذشته مسیحیت بر این باور بود که نقش انسان در عالم محدود بوده و او موجودی ذاتا گنه کار و منفور و مطرود به حساب می آید و این صرفا مبلغان مذهبی هستند که با مسائل الهی در ارتباط بوده و انسان باید برای نجات خود به دامن آنها متوسل شود.
شهید بهشتی وقوع رنسانس در اروپا را عکس العملی نسبت به این وضعیت می داند و بیان میکند «نهضت رنسانس علیه این خدا شورش کرد و به احیاء انسان روی آورد و اومانیسم (انسانگرایی) در شکل جدیدش پا گرفت.»
نقدهایی که شهید بهشتی در این زمینه دارد عمدتا نسبت به ساختارهای اجتماعی غرب از جمله مصرف گرایی و بی معنی شدن زندگی غربی است و معتقد است « انسانی که روزی کرامت خود را در آزادی و آزادگی می یافت و در این راه جان فدا می کرد، اکنون غلام حلقه به گوش تولید و مصرف شده و همه آزادمنشی های خود را به پای این بت زمان قربانی کرده است.
نهایتا می توان اینگونه عنوان کرد که شهید بهشتی عامل انحراف انسان در دنیای غرب را ایدئولوژی های غرب به ویژه لیبرالیسم می داند و به همین دلیل در جای جای آثار ایشان به شکل صریح یا ضمنی نسبت به این ایدئولوژی ها انتقاد می نماید. ایشان سعی دارد در برابر این افکار ،‌ اسلام را به عنوان تضمین کننده واقعی رشد انسان مطرح کند.